Narzymski Józef, pseud. i krypt. Sikora, J. N., Józef N., A. Z. i in. (1839–1872), literat, działacz polityczny. Ur. 8 II w Radzikach Małych (pow. Lipno) w starej i zamożnej rodzinie ziemiańskiej. Był synem Jana i Katarzyny z Grąbczewskich. Dzieciństwo spędził w rodowym majątku Bogate (pow. Przasnysz). W l. 1853–7 uczęszczał do gimnazjum w Płocku. Po ukończeniu szkoły otrzymał od ojca Bogate oraz kilka folwarków i zaczął samodzielnie gospodarować. Więcej przebywał jednak w Warszawie; zaprzyjaźnił się tu z warszawską cyganerią – Włodzimierzem Wolskim, Romanem Zmorskim i Aleksandrem Niewiarowskim, który kilka jego wierszy (chyba jednak bez podpisu) miał wydrukować w „Gazecie Codziennej”. Za komedię Wielki człowiek powiatowy (rkp. zaginął) otrzymał w r. 1861 wyróżnienie na warszawskim konkursie dramatycznym Edwarda Starzyńskiego. W r. 1860 przebywał w Paryżu – «uczęszczał do Collège de France, czytywał wiele, to znów bawił się całą duszą» (K. Estreicher); wiele czasu poświęcał teatrowi. Nawiązał wówczas kontakty z Ludwikiem Mierosławskim i Janem Kurzyną. Po powrocie do Warszawy włączył się intensywnie w działalność konspiracyjną; już w listopadzie 1860 należał do tajnego związku młodzieży, grupującego głównie studentów Szkoły Sztuk Pięknych. Najprawdopodobniej on to zamówił 27 II 1861 nabożeństwo żałobne w kościele pokarmelickim na Lesznie, a potem poprowadził zebranych na Zamek, z żądaniem zwolnienia osób aresztowanych dnia poprzedniego. Ranny w czasie starć na Starym Mieście, zjawieniem się swoim na sesji Tow. Rolniczego (którego był członkiem z okręgu kozienickiego), sprawił, że kilkaset osób spośród obradujących przyłączyło się do manifestacji. W t. r. ukazało się w „Tygodniku Illustrowanym” i „Pszczole” kilka utworów poetyckich N-ego, m. in. wiersze patriotyczne i Do śpiewaka „Lilii Wenedy”. Zapewne wtedy także napisał wierszowaną Niekomiczną komedię w trzech aktach (wyd. P. 1863), gdzie pod alegoryczną osłoną współczesnego dramatu rodzinnego dał wyraz swej powstańczo-demokratycznej ideologii (Estreicher wspomina, że w jednym z czasopism zagranicznych ogłosił wówczas artykuł O stanie stronnictw w kraju).
Od twórczości literackiej odciągnęła N-ego chwilowo wytężona działalność polityczna. Zaprzyjaźniony z Ignacym Chmieleńskim, należał do spiskowej lewicy, był zwolennikiem radykalnych środków i szybkiego wybuchu powstania. W kwietniu 1862 wyjechał jako wysłannik Komitetu Centralnego Narodowego (KCN) za granicę. Posługiwał się wówczas pseud. Sikora. W Paryżu udało mu się podporządkować Komitetowi Tow. Młodzieży Polskiej. Nie powiodły się natomiast pertraktacje z Mierosławskim (we wrześniu), któremu N. przedstawił memoriał KCN, zawierający propozycję porozumienia, a zarazem plan działań powstańczych. Z ramienia KCN prowadził również rozmowy z G. Garibaldim w Belligerato, nie uzyskując jednak nic poza ogólnikowymi wyrazami sympatii. Późną jesienią 1862 znalazł się z powrotem w kraju i z końcem października (po wyjeździe Władysława Jeskego) został zastępcą członka KCN. Najmłodszy w tym gronie, był – wg późniejszej opinii Oskara Awejdego – «najzdolniejszym rewolucjonistą z nas wszystkich». Wraz z Zygmuntem Padlewskim należał do głównych twórców planu wojennego powstania; m. in. zaproponował koncentrację północnej grupy oddziałów w bagnistych i lesistych miejscowościach Płockiego i Augustowskiego. W grudniu 1862, zagrożony aresztowaniem, musiał opuścić Warszawę i udał się w okolice Mławy. Po wybuchu powstania chciał wstąpić do «partii», ale uczestnictwo w walce zbrojnej uniemożliwił mu ciężki krwotok – pierwszy atak postępującej gruźlicy płuc. Początkowo działał na terenie Płockiego, później przeniósł się do Warszawy. Dn. 19 III 1863, w związku ze swymi wyjazdami zagranicznymi, został aresztowany. Po rychłym uwolnieniu znalazł się wśród lewicowej opozycji Chmieleńskiego i brał czynny udział w obaleniu «białego» rządu «gillerowskiego» w Zielone Święta (23 V). Współpracował natomiast z rządem Karola Majewskiego, przejściowo w lipcu był nawet dyrektorem Wydziału Spraw Wewnętrznych Rządu Narodowego (RN), wkrótce jednak podjął działalność opozycyjną. Wg relacji Erazma Malinowskiego, był zastępcą Chmieleńskiego w działającym wówczas «kole opozycyjnym, mającym czuwać nad działalnością rządu». Ścigany przez policję, przebywał w Warszawie pod obcym nazwiskiem. W sierpniu został na krótko zaaresztowany przez żandarmerię powstańczą pod zarzutem przygotowywania zamachu stanu, po czym przesunięto go na stanowisko referenta w Wydziale Prasowym RN. W połowie września, wraz ze Stanisławem Frankowskim, przyczynił się do ustąpienia Majewskiego, z końcem tego miesiąca Franciszek Dobrowolski powołał go wraz z Adamem Asnykiem do nowo utworzonego rządu «czerwonych», w którym N. objął, zdaje się, kierownictwo spraw zagranicznych. Rząd ten został obalony 17 X przez Romualda Traugutta. Wkrótce potem wyjechał N. za granicę, nawiązał kontakty z Tow. Patriotów w Dreźnie (kierowanym przez Kurzynę) i został jego agentem w Paryżu. Dobra N-ego – Bogate – zostały skonfiskowane w r. 1866.
Losy emigracyjne N-ego słabo są znane: «dwa lata żył w Paryżu, rok w Dreźnie, dwa lata w Prusiech u rodziny, a potem w Krakowie» (K. Estreicher). W r. 1868 wydał w Dreźnie broszurę Jak Austria ocalić się może, gdzie proponował, by monarchia habsburska zrzekła się prowincji niemieckich i przekształciła Austrię w federacyjne państwo zachodnich Słowian i Węgrów, które by stanowiło bastion przeciw panslawizmowi rosyjskiemu. Po osiedleniu się w Krakowie (w r. 1868) został w lutym 1869 administratorem dziennika „Kraj”, a po dwóch miesiącach – sekretarzem redakcji. Gdy jednak w październiku pismo zostało przejęte przez Ludwika Gumplowicza, N. wystąpił z zespołu redakcyjnego. Podtrzymywał natomiast współpracę z warszawskim „Tygodnikiem Illustrowanym”, a przede wszystkim z liberalno-narodowymi pismami poznańskimi. W „Dzienniku Poznańskim” publikował w l. 1869–71 korespondencje z Krakowa, pt. O tym i o owym, polemizując w nich zarówno z konserwatystami, jak i demokratami galicyjskimi. W „Sobótce” i „Tygodniku Wielkopolskim” pisywał m. in. o dramacie i teatrze; nawoływał, by «studiować życie, chwytać kwestie palące…, brać typy własne z życia wzięte».
Hasła te starał się N. urzeczywistnić we własnej twórczości literackiej. Komedie: Emigrant w Galicji (premiera Lw. 1869) i Poświęcenia (premiera Kr. 1869) powstały w spółce autorskiej z Władysławem Sabowskim (Wołodym Skibą), podobnie jak opowiadanie Historia o dwóch parach zakochanych i połowie trzeciej (P. 1871). Spod pióra samego już N-ego wyszła «powiastka» Pozory mylą („Sobótka” 1871) oraz dwie komedie prozą Epidemia (premiera Kr. 1871) i Pozytywni (premiera Kr. 1872), które kolejno zdobyły pierwszą nagrodę na krakowskim konkursie dramatycznym. Autor poszedł tu śladem «komedii społecznej» E. Augiera: współczesna problematyka potraktowana w tonacji serio wypiera żywioł komiczny. Pisarz troszczy się o zajmującą intrygę, tempo akcji i naturalność dialogu, ale postacie i sytuacje spełniają przede wszystkim rolę ilustracyjną wobec diagnoz i postulatów społecznych. Akceptując zasady «pracy organicznej» N. starał się je pogodzić z wiernością dla ideałów romantycznych i powstańczych. Odcinał się więc energicznie zarówno od postaw konserwatywno-klerykalnych, jak i od światopoglądu pozytywistycznego i ostrzegał, że pozytywizm prowadzi do «zmaterializowania», kultu pieniądza i sukcesu. Przywiązanie do tradycji niepodległościowych zamanifestował N. w obrazku scenicznym z czasów kościuszkowskich Pan prezydent miasta Krakowa w kłopotach (premiera Kr. 1871), osnutym na tle pamiętnika Filipa Lichockiego, a przede wszystkim w powieści politycznej Ojczym (pierwodruk w „Mrówce” 1871). Pod względem artystycznym nierówna, odznaczała się ona radykalizmem oceny sił społecznych uczestniczących w ruchu powstańczym: autor obciąża «białe» ziemiaństwo odpowiedzialnością za klęskę, ujawnia słabości i ograniczenia nawet najlepszych szlacheckich uczestników walki, przeciwstawia im jako pozytywnego bohatera bezkompromisowego plebejskiego rewolucjonistę. W celach zarobkowych zajmował się N. w tych latach również tłumaczeniami teatralnymi: przełożył m. in. „Skąpca” Moliera, „Matkę występną” P. Beaumarchais’go, „Śmierć Iwana Groźnego” i „Cara Fiodora Iwanowicza” A. K. Tołstoja. Jesienią 1871, ze względu na pogarszający się stan zdrowia, wyjechał do Meranu. Z tego okresu pochodzi opowiadanie Trzy miesiące (P. 1873), przedstawiające sytuację człowieka, który na mocy pojedynku amerykańskiego zobowiązany jest popełnić samobójstwo w określonym terminie; współcześni doszukiwali się tu transpozycji przeżyć dogorywającego na gruźlicę autora. Wiosną 1872 N. wyjechał do Wenecji, skąd w maju udał się na letnisko do Jaworza (pod Bielskiem). Pracował wówczas nad nową komedią Wnuki hetmańskie, której bohaterami byli galicyjscy arystokraci uwikłani w afery bankowe i kolejowe, ale zdołał napisać tylko jej akt pierwszy. Zmarł w Jaworzu w nocy z 4 na 5 VII 1872. Pochowany został na cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
Ożeniony w styczniu 1863 z Aleksandrą Krajewską, miał z nią dziecko, którego imienia nie udało się ustalić.
Korbut, IV; Nowy Korbut, XV [w druku]; Bibliogr. dramatu pol., II; Teatr krakowski pod dyrekcją Adama Skorupki i Stanisława Koźmiana 1865–1885, Repertuar, Oprac. J. Got, Wr. 1962; – [Estreicher K.] E., Józef Narzymski, „Tyg. Illustr.” 1872 nr 239 (podob.); Fal’kovič S., Idejno-političeskaja bor’ba v polskom osvoboditelnom dviženii, Moskva 1966; Kieniewicz S., Powstanie styczniowe, W. 1972; Lechicki Cz., Krakowski „Kraj” (1869–1874), Wr. 1975; Polska myśl teatralna i filmowa. Antologia pod red. T. Siverta i R. Taborskiego, W. 1971 s. 228–32; Szelągowski A., Dzieje Polski 1849–1914, w: Polska, jej dzieje i kultura, W. [1928] III; Szypowska M., Asnyk znany i nieznany, W. 1971; Tempka Nowakowski Z., Józef Narzymski i komedia społeczna, Kr. 1922; Żabicki Z., Józef Narzymski, w: Obraz liter. pol. XIX i XX w., S. 4, t. 3 (tu wcześniejsza bibliogr. i ikonogr.); tenże, Narzymski wśród współczesnych, Wr. 1956; – Zbiór zeznań; Zeznania śledcze o powstaniu; – „Czas” 1872 nr 151; „Roczniki Gospodarstwa Krajowego” T. 43: 1861 s. 117.
Henryk Markiewicz